تنوع کسب و کارهای سیار در ایران و جهان
کسب و کارهای سیار به عنوان، نوعی از خرده فروشی در قانون نظام صنفی دیده شده و برای این صنوف، پروانه کسب صادر می‌شود. اما آیا رشد فزاینده این صنوف به نفع اقتصاد و رفاه جامعه است؟ معاونت آموزش و پژوهش اتاق اصناف ایران، طی پژوهشی (خرداد ۱۴۰۴) به این سوالات پاسخ داده است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اتاق اصناف ایران، در بخشی از این پژوهش می خوانیم: یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ایران است و تأثیر زیادی بر مصرف داخلی و رشد اقتصادی دارد. سهم کل خرده‌فروشی در ایران حدود ۵۰ میلیارد دلار برآورد شده است. در برخی کشورهای منطقه، مانند عربستان سعودی، بخش خرده‌فروشی حدود ۲۳درصد از تولید ناخالص داخلی غیرنفتی را تشکیل می‌دهد. همچنین، امارات متحده عربی و قطر نیز از جمله کشورهای پیشرو در توسعه صنعت خرده‌فروشی هستند، به‌ویژه در زمینه مراکز خرید و تجارت الکترونیک.
بسیاری از خرده فروشان همچنان با رویکرد سنتی اقدام به فروش کالا و خدمات می‌نمایند. از سوی دیگر با توجه به هزینه‌های کسب و کارهای ثابت از جمله اجاره بهاء واحد صنفی، بسیاری از صنوف که قابلیت ارائه کالا و خدمت به صورت سیار را دارا می‌باشند، متقاضی اخذ پروانه کسب سیار هستند. در حالیکه افزایش بی‌رویه کسب و کارهای سیار می‌تواند تبعات زیادی برای کسب و کارهای ثابت و به تبع آن برای صنعت خرده فروشی داشته باشد.
کسب و کار سیار بر سبک زندگی مردم تاثیر می‌گذارد چرا که افراد برای داشتن زندگی راحت به شدت به صنوف سیار وابسته‌اند. از دیگر سو، امتیاز کشور ایران از منظر اشباع بازار در خرده فروشی ۹۱.۳ درصد است. سهم قابل توجهی از آن به صنوف توزیعی مرتبط هستند. لذا افزایش مجوز فعالیت برای صنوف سیار در شرایط اشباع بازار توصیه نمی‌شود. لذا از منظر خرد، الزاماتی ایجاب می‌کند و طبیعتاً جهت پاسخ صحیح به آنها می‌بایست ملاحظات کلان اقتصادی مدنظر قرار گیرد.
بایدها و نبایدهای کسب و کارهای سیار
۱. طبق تعریف واحد صنفی در ماده ۳ قانون نظام صنفی هر واحد اقتصادی که توسط فرد یا افرادی با دریافت پروانه کسب راه‌اندازی گردد، خواه در مکان ثابت و خواه به صورت سیار دایر شود یک واحد صنفی می‌باشد. پس از آن آیین نامه اجرایی تعیین صنوف سیار در تاریخ ۱۰/۱۰/۱۳۹۸ در دو ماده و دو تبصره به تصویب رسید. در راستای اجرای تبصره ۲ آیین نامه مذکور شمول صنوف سیار به موجب بخش‌نامه شماره ۳۰۸۱۵۶/۶۰ و ۷۴۶۹۵/۶۰ مرکز امور اصناف و بازرگانان ایران و دبیرخانه هیأت عالی نظارت تعیین شدند.
در متون دیگر تعاریف دیگر بیان شده ست. در دستورالعمل مربوط به واحدهای سیار در ایالت اوهایو در امریکا به شرح زیر تعریف شده است:
یک واحد صنفی سیار به کسب‌وکاری گفته می‌شود که:
– از یک وسیله نقلیه متحرک، سازه قابل حمل، یا وسیله آبی فعالیت می‌کند.
– به طور منظم یا روتین موقعیت خود را در منطقه ثبت شده تغییر می‌دهد.
– در هیچ مکانی بیش از چهل روز متوالی باقی نمی‌ماند.
این تعریف برای کسب‌وکارهایی که ماهیتاً متحرک هستند و مکان خود را به‌صورت منظم تغییر می‌دهند تدوین شده است. جابجایی چند متر یا چرخیدن دور یک بلوک و بازگشت به همان مکان با هدف این قانون مطابقت ندارد.
* تغییر منطقه فعالیت مستلزم پرداخت هزینه می‌باشد.
* اگر تمامی شرایط فوق رعایت نشود، کسب‌وکار نمی‌تواند به‌عنوان "واحد سیار" مجوز دریافت کند و باید تحت یک رسته دیگر مجوز بگیرد.
۲. طبق مطالعات انجام شده، تنها صنوفی مجاز به اخذ پروانه کسب سیار هستند که صرفا توزیعی نبوده و فرآیند ارائه همه و یا بخشی از محصول در وسیله نقلیه صورت گیرد. از جمله تهیه غذا، تعمیرات خودرو، لوازم خانگی یا تلفن همراه. ارائه خدمات در سایر موارد منوط به داشتن دفتر مرکزی ثابت است.
۳. دستورالعمل فعالیت واحدهای سیار نه تنها برای رسته‌های مختلف، متفاوت می‌باشد، بلکه برای استان‌ها مختلف نیز، می‌تواند متفاوت باشد. مقررات محلی می‌تواند مکان و زمان فعالیت برخی یا تمامی این واحدهای سیار را محدود کند. به‌عنوان مثال، برخی شهرها ممکن است مجوز فروش کنار خیابان یا مجوز دوره‌گردی صادر کنند. در بسیاری از کشورها حتی مجوز کسب و کار سیار برای کل استان در دسترس نیست.
۴. تمامی واحدهای سیار باید یک شناسه بر روی بدنه خود داشته باشند که حداقل ۸ سانت ارتفاع و ۳ سانت عرض داشته و شامل اطلاعات زیر باشد:
– نام واحد سیار
– استان، شهر
– کد منطقه و شماره تلفن
۵. تمامی تجهیزات موجود در یک واحد سیار دارای مجوز باید از نوع تجاری باشند و توسط یک نهاد معتبر تایید شده باشند. بخش بهداشت باید در پشت هر مجوز طرح کلی عملیات را درج کند که شامل مکان و نوع تجهیزات اصلی، منو، شماره پلاک یا شماره واحد، محدودیت‌ها یا معافیت‌های مربوط به واحد و اطلاعات بهداشتی مربوطه باشد.
۶. مجوز اصلی باید همیشه در واحد سیار در هنگام فعالیت وجود داشته باشد. نسخه‌های کپی مجوز به‌عنوان جایگزین مورد پذیرش نیستند.
۷. بازرسان نهادهای مختلف برای هر رسته تعیین شود.
نمونه‌های کسب و کارهای سیار در کشور ایران
جهت راه‌اندازی کسب‌وکار سیار در ایران، دریافت مجوز رسمی از نهادهای مربوطه (اتحادیه‌ها) ضروری است. در حال حاضر صنوف ذیل به صورت سیار در حال فعالیت هستند:
- جرثقیل
- جمع آوری روغن صنعتی و خودرویی کار کرده
- ساندویچ فروشی به صورت سیار
- حمل و نقل کالا بوسیله وانت در سطح شهر
- کافه خودرو در محل ثابت
- خدمات تهیه غذا، غذارسانی به صورت سیار
- کامیون، بیل مکانیکی ، کمپرسی، تاورکرین، غلتک، تانکر، لودر
گزارشی از کسب و کارهای سیار در برخی کشور
آلمان
در آلمان، کسب‌وکارهای سیار قانونی باید مراحل خاصی را طی کنند تا مجوز فعالیت دریافت کنند. برخی از این کسب‌وکارها شامل موارد زیر می‌شوند:
- غذاهای خیابانی و کامیون‌های غذا: این نوع کسب‌وکارها باید مجوز بهداشت و مجوز فروش مواد غذایی را دریافت کنند.
- خدمات تعمیرات سیار: مانند تعمیرات خودرو، لوازم خانگی یا تلفن همراه که نیاز به ثبت قانونی و بیمه دارند.
- فروشگاه‌های سیار: مانند فروش لباس، کتاب یا صنایع دستی که باید مجوز تجاری داشته باشند.
- خدمات آموزشی و مشاوره سیار: مانند کلاس‌های آموزشی در محل یا مشاوره‌های تخصصی که نیاز به ثبت رسمی دارند.
برای راه‌اندازی کسب‌وکار سیار در آلمان، باید در اداره ثبت تجاری (Handelsregister) ثبت‌نام کنید، شماره مالیاتی دریافت کنید و مجوزهای لازم را اخذ کنید. همچنین، برخی از شهرها قوانین خاصی برای فعالیت کسب‌وکارهای سیار دارند که باید رعایت شوند.
ترکیه
در ترکیه، کسب‌وکارهای سیار شامل طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها می‌شوند که به دلیل انعطاف‌پذیری و هزینه‌های کمتر، محبوبیت زیادی دارند. برخی از این کسب‌وکارها عبارتند از:
- کامیون‌های غذا و فروش غذاهای خیابانی: ارائه غذاهای محلی و بین‌المللی در مناطق پرتردد شهری.
- خدمات تعمیرات سیار: مانند تعمیرات خودرو، تلفن همراه، لوازم خانگی و دوچرخه.
- آرایشگاه و خدمات زیبایی سیار: ارائه خدمات آرایشی و پیرایش در محل مشتری
- فروشگاه‌های سیار: فروش لباس، صنایع دستی، کتاب و محصولات خاص در مکان‌های مختلف.
- خدمات آموزشی و مشاوره سیار: مانند کلاس‌های آموزشی، مربیگری شخصی و مشاوره کسب‌وکار.
- حمل‌ونقل و تاکسی‌های اینترنتی: مانند فعالیت در پلتفرم‌هایی مشابه اوبر.
امریکا
کسب‌وکارهای سیار در آمریکا تنوع زیادی دارند و بسیاری از آنها با سرمایه نسبتاً کم قابل راه‌اندازی هستند. این نوع مشاغل که نمونه‌هایی از آن در ادامه می‌آید، به دلیل انعطاف‌پذیری بالا، هزینه‌های پایین‌تر نسبت به کسب‌وکارهای ثابت، و امکان دسترسی به مشتریان در مکان‌های مختلف، بسیار محبوب‌اند.
- رستوران‌های سیار (Food Trucks): یکی از رایج‌ترین و سودآورترین کسب‌وکارهای سیار. ارائه غذاهای خاص، محلی یا بین‌المللی در کامیون‌های مجهز.
- کارواش سیار: شست‌وشوی خودرو در محل مشتری با تجهیزات قابل‌حمل.
- خدمات آرایشی و پیرایشی سیار: آرایشگاه یا سالن زیبایی در ون یا در محل مشتری
- مهدکودک حیوانات (Pet Daycare Mobile): مراقبت از حیوانات خانگی در خودروهای تجهیزشده یا در محل مشتری.
- تعمیرات سیار موبایل و لپ‌تاپ: ارائه خدمات تعمیر در محل یا از طریق ون‌های تخصصی.
- کامیون‌های فروش لباس یا صنایع‌دستی: فروشگاه‌های سیار که در فستیوال‌ها، بازارها یا خیابان‌های پرتردد فعالیت می‌کنند.
- کامیون‌های قهوه یا بستنی: ارائه نوشیدنی‌ها یا دسرهای خاص در مکان‌های عمومی.
چین
کسب‌وکارهای سیار در چین با توجه به جمعیت بالا، شهرنشینی گسترده و فرهنگ خرید خیابانی، بسیار متنوع و پررونق هستند. دولت چین نیز در سال‌های اخیر با حمایت از نوآوری و کارآفرینی، زمینه رشد این نوع مشاغل را فراهم کرده است. به نمونه‌هایی از این مشاغل توجه کنید:
- فودتراک‌ها (Food Trucks) : در شهرهایی مانند پکن و شانگهای، کامیون‌های غذا با ارائه غذاهای خیابانی سنتی و مدرن بسیار محبوب‌اند.
- کامیون‌های فروش پوشاک و لوازم جانبی: به‌ویژه در مناطق دانشگاهی و گردشگری، لباس‌های مد روز و اکسسوری‌ها را عرضه می‌کنند.
- خدمات سیار زیبایی و آرایش: ارائه خدمات آرایشی، ماساژ و ناخن در محل مشتری یا در ون‌های تجهیزشده
- کتابخانه‌های سیار: در مناطق روستایی یا کم‌برخوردار، کتابخانه‌های متحرک برای ترویج مطالعه فعالیت می‌کنند.
- کامیون‌های فروش محصولات دیجیتال و لوازم جانبی موبایل: با توجه به علاقه زیاد مردم چین به فناوری، این نوع کسب‌وکارها نیز پرطرفدارند.
عربستان
کسب‌وکارهای سیار در عربستان سعودی در سال‌های اخیر با توجه به تحولات اقتصادی ناشی از چشم‌انداز ۲۰۳۰ و تلاش برای کاهش وابستگی به نفت، رشد قابل‌توجهی داشته‌اند. دولت عربستان با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، فناوری و گردشگری، فضای مناسبی برای کارآفرینی و کسب‌وکارهای نوآورانه از جمله مشاغل سیار که در ذیل به نمونه‌هایی از آنها اشاره شده، فراهم کرده است.
- فودتراک‌ها (Food Trucks): به‌ویژه در شهرهای بزرگ مانند ریاض و جده، ارائه غذاهای محلی و بین‌المللی در کامیون‌های مجهز بسیار رایج شده است.
- کامیون‌های قهوه و نوشیدنی: با طراحی‌های مدرن و خدمات سریع، در مراکز خرید و رویدادهای فرهنگی حضور دارند.
- خدمات سیار زیبایی و آرایش: ارائه خدمات آرایشی، پیرایشی و ماساژ در محل مشتری یا در ون‌های لوکس.
- کارواش سیار: شست‌وشوی خودرو در محل با استفاده از تجهیزات کم‌مصرف و سازگار با محیط‌زیست.
- فروشگاه‌های سیار پوشاک و لوازم جانبی: به‌ویژه در فستیوال‌ها و بازارهای خیابانی.
- خدمات سیار فناوری: تعمیرات موبایل، لپ‌تاپ و فروش لوازم جانبی دیجیتال در محل.
روسیه
کسب‌وکارهای سیار در روسیه با توجه به وسعت جغرافیایی، جمعیت بالا، و فرهنگ خرید خیابانی در برخی مناطق، در حال رشد هستند. در سال‌های اخیر، به‌ویژه در شهرهای بزرگ مانند مسکو و سن‌پترزبورگ، این نوع مشاغل به‌عنوان راهی نوآورانه برای کارآفرینی مورد توجه قرار گرفته‌اند. از جمله این مشاغل می‌توان به نمونه‌های ذیل اشاره کرد:
- فودتراک‌ها (Food Trucks): ارائه غذاهای خیابانی، سنتی یا بین‌المللی در مناطق پرتردد شهری.
- کامیون‌های قهوه و نوشیدنی: محبوب در نزدیکی دانشگاه‌ها، پارک‌ها و مراکز تجاری.
- خدمات سیار تعمیرات موبایل و لپ‌تاپ: به‌ویژه در مناطق پرتردد یا نمایشگاه‌ها.
- فروشگاه‌های سیار پوشاک و لوازم جانبی: در فستیوال‌ها، بازارهای خیابانی یا مناطق توریستی.
- کتابخانه یا آموزش سیار: در مناطق روستایی یا کم‌برخوردار برای ترویج آموزش و مطالعه.
سخن پایانی
مشتریان واحدهای صنفی سیار در شهرها اغلب افرادی با کهولت سن یا پرمشغله هستند که هیچ کدام از این دو دسته نمی‌توانند برای انجام خرید‌های خود مسافت طولانی طی کنند و یا زمان زیادی صرف کنند تا به مغازه‌ها و فروشگاه‌ها برسند. این واحدهای صنفی سیار برای روستانشینان و شهرستان‌های کوچک که معمولاً به برخی خدمات و کالاها دسترسی ندارند نیز مفید فایده است.
از منظر مشتریان واحدهای صنفی سیار می‌توانند به کاهش ترافیک شهری نیز کمک کنند. از سوی دیگر با توجه به هزینه‌های کسب و کارهای ثابت از جمله اجاره بهاء واحد صنفی، بسیاری از صنوف که قابلیت ارائه کالا و خدمت به صورت سیار را دارا هستند، متقاضی اخذ پروانه کسب سیار می‌باشند. در حالیکه افزایش بی‌رویه کسب و کارهای سیار می‌تواند تبعات زیادی برای کسب و کارهای ثابت و به تبع آن برای صنعت خرده فروشی داشته باشد.
کسب و کار سیار بر سبک زندگی مردم تاثیر می‌گذارد. افراد برای داشتن زندگی راحت به شدت به صنوف سیار وابسته‌اند. لذا از منظر خرد، الزاماتی ایجاب می‌کند و طبیعتاً جهت پاسخ صحیح به آنها می‌بایست ملاحظات کلان اقتصادی مدنظر قرار گیرد.
با توجه به اینکه مشاغل سیار لزوما تعریف شغل جدید نیست، صرفاً شیوه عرضه و ارائه کالا و خدمات متفاوت است می‌توان به رسمیت شناختن و اعطای کد آیسیک را به برخی مشاغل تسری داد.
نکته حائز اهمیت آن است که اختصاص کد آیسیک به مشاغل سیار می‌بایست تقاضا محور با لحاظ امکان سنجی و با شیب کند صورت پذیرد در این صورت توصیه می‌شود تعداد صدور پروانه کسب با لحاظ سرانه جمعیت در شهرها متناسب شود.
