جایگاه اصناف در ایران و جهان با نگاهی بر شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی

معاونت آموزش و پژوهش اتاق اصناف ایران، طی پژوهشی (خرداد 1404) به بررسی جایگاه اصناف در ایران و جهان با نگاهی بر شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی پرداخته است. به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اتاق اصناف ایران، در بخشی از این پژوهش می خوانیم:

خرده‌فروشی یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ایران است و تأثیر زیادی بر مصرف داخلی و رشد اقتصادی دارد. سهم کل خرده‌فروشی در ایران حدود ۵۰ میلیارد دلار برآورد شده است، اما تنها ۴ درصد از این بازار مربوط به خرده‌فروشی آنلاین است. این نشان‌دهنده‌ تسلط بازار سنتی بر بازار مدرن است. این در حالی است که ارزش تجارت الکترونیک در صنعت خرده‌فروشی خاورمیانه در سال ۲۰۲۵ به بیش از ۲۷ میلیارد دلار رسید. این رشد نشان‌دهنده افزایش تمایل مصرف‌کنندگان به خرید آنلاین و سرمایه‌گذاری بیشتر در فناوری‌های مرتبط با خرده‌فروشی است.
در برخی کشورهای منطقه، مانند عربستان سعودی، بخش خرده‌فروشی حدود ۲۳ درصد از تولید ناخالص داخلی غیرنفتی را تشکیل می‌دهد. همچنین، امارات متحده عربی و قطر نیز از جمله کشورهای پیشرو در توسعه صنعت خرده‌فروشی هستند، به‌ویژه در زمینه مراکز خرید و تجارت الکترونیک.
سهم صنوف در اقتصاد کشورهای اروپایی، متفاوت است. فرضاً آلمان بالاترین وزن را دارد (19.1 درصد)، به دنبال آن فرانسه (15.9 درصد)؛ انگلستان (14.7 درصد) و ایتالیا (11.9 درصد). دیگر کشورها شامل اسپانیا (8.4 درصد)؛ هلند (3.8 درصد)؛ لهستان (3.7 درصد)؛ بلژیک (3.2 درصد)؛ سوئد (2.4 درصد)؛ یونان (2.2 درصد)؛ اتریش (2.1 درصد)؛ پرتغال (1.8 درصد)؛ دانمارک (1.5 درصد)؛ فنلاند، ایرلند و جمهوری چک (هر کدام 1.3 درصد)؛ رومانی (1.0 درصد)؛ مجارستان (0.9 درصد)؛ لوکزامبورگ و اسلواکی (هر کدام 0.6 درصد)؛ کرواسی (0.5 درصد)؛ بلغارستان و اسلوونی (هر کدام 0.4 درصد)؛ لیتوانی (0.3 درصد)؛ لتونی، قبرس و استونی (هر کدام 0.2 درصد) و مالتا (0.1 درصد).

کارکردهای اصناف در جامعه
اصناف در جامعه تنها کارکرد اقتصادی ندارد بلکه اثرات صنوف ابعاد گسترده‌تری دارد، در ادامه به برخی از آنها پرداخته ‌می‌شود:
برخی از اصناف، کالا و خدمات را به مصرف‌کنندگان نهایی می‌فروشند؛ در برخی از واحد صنفی، (صنوف توزیعی) کالاها و خدمات به مصرف‌کنندگان نهایی فروخته می‌شوند. پس از این معامله، محصولات مجدداً فروخته نمی‌شوند. کالاها و خدمات فروخته‌شده می‌توانند برای مصارف مختلفی مانند استفاده خانگی، شخصی یا حتی صنعتی به کار گرفته شوند. از این رو، در این نقطه تولیدکننده می‌تواند از طریق خرده‌فروش با مصرف‌کنندگان تعامل کند و دیدگاه‌های آن‌ها را بشناسد. واحدهای صنفی بازخورد مشتریان را جمع‌آوری می‌کنند و به تولیدکنندگان منتقل می‌کنند تا کیفیت محصولات بهبود یابد.
اصناف بر سبک زندگی مردم تاثیر می‌گذارد؛ صنوف و بازار بخشی جدایی‌ناپذیر از جامعه مدرن است. افراد برای داشتن زندگی راحت به شدت به صنوف مختلف و فروشگاه‌های خرده‌فروشی وابسته‌اند. این واحدهای صنفی معمولاً در مکان‌هایی راه‌اندازی می‌شوند که برای دسترسی مصرف‌کنندگان راحت باشد. فروشگاه‌های خرده‌فروشی می‌توانند به اشکال مختلف باشند؛ از فروشگاه‌های کوچک گرفته تا مراکز خرید بزرگ. امروزه امکان خرید از طریق اینترنت و اپلیکیشن‌های موبایلی نیز فراهم شده است. مراکز خرید بزرگ، فروشگاه‌های زنجیره‌ای و خرید آنلاین تجربه خرید را برای مصرف‌کنندگان لذت‌بخش‌تر کرده‌اند.
تأثیر صنوف بر اقتصاد؛ در بسیاری از کشورها، صنوف و بخش خرده‌فروشی از بزرگ‌ترین محرک‌های اقتصادی محسوب می‌شود. این بخش سهم قابل‌توجهی در تولید ناخالص داخلی (GDP) دارد و نقش آن در اقتصاد نسبت به گذشته افزایش یافته است.
اصناف عامل کلیدی در زنجیره تأمین؛ کالاها و خدمات از تولیدکننده به مصرف‌کنندگان نهایی منتقل می‌شوند و زمانی که تعداد مصرف‌کنندگان زیاد است، نقش صنوف اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. در واقع واحدهای صنفی و خرده‌فروشان به‌عنوان حلقه اتصال بین تولیدکننده و مصرف‌کننده نهایی عمل می‌کنند. ساختار خرده‌فروشی در طول سال‌ها بهبود یافته و امروزه شامل زنجیره‌های بزرگ چندگانه است، نه فروشگاه‌های مستقل کوچک. خرده‌فروشان بر کانال توزیع کنترل دارند. در گذشته، تأمین‌کنندگان قدرت بیشتری داشتند، اما امروزه خرده‌فروشان نقش مهمی در انتخاب و عرضه برندها دارند.
صنوف بیشترین میزان اشتغال را ایجاد می‌کنند؛ در حال حاضر، صنعت خرده‌فروشی یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های اشتغال‌زا در جهان است. طبق برآوردها، از هر ۹ نفر نیروی کار، یک نفر در این صنعت مشغول به کار است.
اصل رحجان مصرف‌کنندگان؛ صنوف کالاها را در حجم زیاد از تولیدکننده یا واسطه خریداری کرده و آن‌ها را به بسته‌های کوچک‌تر تقسیم می‌کند تا به مصرف‌کنندگان به اندازه نیازشان بفروشد. برای انجام این کار، خرده‌فروش می‌تواند کالاها را در بسته‌های مختلف و اشکال متنوع بازبسته‌بندی کند تا برای مصرف‌کنندگان انتخاب و حمل آن‌ها راحت‌تر شود.

شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی (GRDI)
برای خرده‌فروشان، تصمیم ورود به بازار جدید، گسترش فعالیت‌ها یا توقف عملیات در بازارهای موجود، یک انتخاب حیاتی است که در برخی موارد می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. موفقیت هرگز تضمین‌شده نیست، اما با توجه به اهمیت تجاری این تصمیمات، خرده‌فروشان هوشمند نیاز به داده‌های عینی و تحلیل‌های آگاهانه دارند تا استراتژی‌های ورود، خروج یا گسترش خود را بهینه‌سازی کنند. به همین دلیل، شرکت Kearney در سال ۲۰۰۲ شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی (GRDI) را راه‌اندازی کرد. شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی بر ۳۵ تا ۴۰ اقتصاد نوظهور تمرکز دارد و جذابیت نسبی آن‌ها را برای خرده‌فروشان بر اساس بررسی‌های جامع شامل سلامت و ثبات اقتصادی، سیاست‌های دولتی، فعالیت‌های رقابتی، نفوذ تجارت مدرن، رفتار مصرف‌کننده، و ملاحظات جمعیتی، اجتماعی و فرهنگی ارزیابی می‌کند. از زمان ایجاد این شاخص، کشورهای رتبه‌بندی‌شده در GRDI به‌طور مداوم جزو مقاصد برتر خرده‌فروشان بوده‌اند، که نشان می‌دهد این تحلیل‌ها به انتخاب موفق‌ترین بازارهای نوظهور کمک می‌کند.
مقیاس رتبه‌بندی شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی از ۰ تا ۱۰۰ عمل کرده و کشورهای منتخب را از نظر فوریت برای ورود به بازار مقایسه می‌کند. امتیاز پایین‌تر به معنای نامناسب بودن بازار نیست، بلکه نشان می‌دهد که بر اساس داده‌های فعلی، سایر بازارهای منتخب ممکن است شانس موفقیت بیشتری را برای خرده‌فروشان فراهم کنند. در حالی که بازارهای بزرگ‌تر و پرجمعیت‌تر مانند هند و چین امتیاز بالایی کسب می‌کنند، کشورهای با جمعیت کمتر اما دارای روندهای جمعیتی مثبت و افزایش ثروت و درآمد قابل‌تصرف نیز رتبه‌های بالا کسب می‌کنند. برای سرمایه‌گذاران خرده‌فروشی بین‌المللی، این کشورها مانند جواهرات پنهان هستند که منتظر کشف و بهره‌برداری‌اند.
شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی امسال تمرکز ویژه‌ای بر منطقه خاورمیانه و آفریقا (MEA) دارد که به عنوان «نقطه داغ» جدید خرده‌فروشی جهانی شناخته شده است. جمعیت‌های شهری جوان، پیش‌بینی دو برابر شدن درآمد قابل‌تصرف تا سال ۲۰۴۰ و سیاست‌های حمایتی دولت، برخی از عواملی هستند که پتانسیل بالای این منطقه برای رشد بخش خرده‌فروشی را نشان می‌دهند. در این چشم‌انداز، که شامل تغییرات مثبت (مانند افزایش مشارکت زنان در نیروی کار و نفوذ روزافزون تجارت الکترونیک) و چالش‌هایی (مانند فشار تورمی و وابستگی سنتی به کسب‌وکارهای کوچک محلی) است، نسل جدیدی از خرده‌فروشان مدرن و دیجیتال، استراتژی‌های پایدار تدوین کرده و ارزش پیشنهادی موفقی را براساس درک، تطبیق و بهره‌برداری از نیروهای مختلف بازار شکل داده‌اند. به طور کلی، شاخص توسعه جهانی خرده‌فروشی شش روند کلیدی را شناسایی کرده است که بیشترین تأثیر را بر کشورهای در حال توسعه دارند.
عدم قطعیت اقتصاد کلان: امید رسیدن به وضعیت تعادلی جدید دور از انتظار است و عدم قطعیت اقتصادی جهانی در اقتصادهای بزرگ و در حال توسعه همچنان در سطح بالایی باقی مانده است، که بر رشد تولید ناخالص داخلی و قدرت خرید تأثیر گذاشته است.
فشار تورمی بر مصرف‌کنندگان آن‌ها را به سمت خرید محصولات ارزان‌تر سوق می‌دهد: اگرچه محصولات لوکس و ممتاز در میان اقشار اقتصادی برتر کشورهای منطقه خاورمیانه و آفریقا (MEA) مشتریان تثبیت‌شده‌ای دارند، اما خریداران در بازارهای نوظهور این منطقه، از جمله ایران، عربستان سعودی، مصر و ترکیه، به طور فزاینده‌ای به خرید کالاهای ارزان‌تر، محلی و دارای برندهای خصوصی روی آورده‌اند تا جایگزینی برای محصولات وارداتی گران‌قیمت و برندهای شناخته‌شده باشند.
ادامه مسیر رشد تجارت الکترونیک: در سطح جهانی، انتظار می‌رود تجارت الکترونیک با سرعتی دو برابر بیشتر از خرده‌فروشی‌های فیزیکی رشد کند، با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) حدود ۱۰ تا ۱۲ درصد تا سال ۲۰۲۷. در بازارهای نوظهور، بیشتر این رشد ناشی از افزایش دسترسی به بازارهای دیجیتال است که به سرعت در حال گسترش بوده و رفتار مصرف‌کنندگان را متحول می‌کنند، به‌ویژه مصرف‌کنندگان جوان و ساکن شهرها هستند.
افزایش استفاده از پرداخت‌های الکترونیکی و اعتباری (BNPL): مصرف‌کنندگان در بازارهای نوظهور به‌سرعت در حال پذیرش گزینه‌های جدید پرداخت هستند. خریداران در منطقه آسیا-اقیانوسیه (APAC) به‌طور فزاینده‌ای از کیف پول‌های دیجیتال استفاده می‌کنند، در حالی که مشتریان منطقه خاورمیانه و آفریقا با اشتیاق گزینه‌های BNPL را پذیرفته‌اند.
رشد هوش مصنوعی در خرده‌فروشی: خرده‌فروشان در خاورمیانه به‌طور فزاینده‌ای به سمت فناوری‌های نوظهور حرکت می‌کنند تا از روندهای سنتی بازار عبور کرده و یک رویکرد جدید و پرجنب‌وجوش در بازاریابی تجربی ایجاد کنند که بتواند مشتریان را جذب، سرگرم، آموزش داده و به بهترین شکل به آن‌ها خدمات ارائه کند.
موسسه Kearney )شرکت خدمات حرفه‌ای آمریکایی است، که در سال ۱۹۲۶ تأسیس شد. این شرکت هر ساله کشورهای در حال توسعه را از حیث موقعیت آن‌ها برای سرمایه‌گذاری در زمینه خرده‌فروشی بر اساس شاخص خرده فروشی جهانی (Global Retail Development Index) رتبه بندی می‌کند.( جدیدترین گزارش خود با عنوان فهرست توسعه خرده‌فروشی در جهان را منتشر کرد. این گزارش اهمیت زیادی برای خرده‌فروشان و سرمایه‌گذاران این صنعت در جهان دارد. در ادامه شاخص توسعه خرده‌فروشی جهانی برای کشورهای خارورمیانه و افریقا در جدول شماره (1) ارائه شده است. همانطور که کشور ایران در رتبه 26 از میان 44 کشور قرار دارد. طبق این گزارش ، بازار خرده فروشی ایران بیش از 91 درصد اشباع شده است، در حالیکه جذابیت بازار برای این صنعت تنها 24.2 درصد می‌باشد.

جدول 1)رتبه‌بندی شاخص توسعه خرده‌فروشی جهانی

امتیاز نهایی	فشار زمانی	اشباع بازار	ریسک کشوری	جذابیت بازار	خرده فروشی (میلیارد دلار آمریکا)	GDP سرانه	جمعیت (میلیون نفر)	نام کشور	رتبه
66.4	100.0	55.9	54.1	60.5	1179	9073	1417	هند	1
65.0	62.5	57.8	85.6	66.5	42	25896	11	جمهوری دومینیکن	2
62.7	60.3	26.7	100.0	81.7	249	64836	37	عربستان سعودی	3
59.8	52.0	4.4	81.1	100.0	3763	23382	1437	چین	4
55.6	43.7	77.3	55.4	45.4	26	18669	10	آذربایجان	5
55.3	72.3	67.6	19.4	46.7	303	16979	104	مصر	6
55.0	49.1	56.3	64.2	54.7	62	32688	19	قزاقزستان	7
54.1	64.7	17.1	72.5	72.0	122	36847	33	مالزی	8
53.6	86.8	28.1	44.6	58.3	227	41412	85	ترکیه	9
52.9	82.3	36.1	37.4	54.7	447	15855	276	اندونزی	10
52.3	31.9	77.6	79.1	36.8	19	15578	7	پاراگوئه	11
52.0	36.4	60.1	82.7	46.0	23	12893	11	عمان	12
51.7	67.9	92.6	11.0	23.2	260	8663	171	بنگلادش	13
51.4	72.6	2.6	92.3	67.3	111	41634	19	رومانیا	14
51.3	61.0	21.5	26.5	75.0	621	18686	215	برزیل	15
50.1	59.7	86.9	69.1	13.0	15	4515	18	سنگال	16
50.1	47.2	60.2	92.6	33.3	56	10460	37	موروکو	17
50.0	64.6	0.00	48.9	80.5	498	23820	128	مکزیک	18
48.8	46.4	37.4	82.5	50.1	121	19460	49	کلمبیا	19
487	68.5	77.8	55.8	15.2	68	6569	54	کنیا	20
48.4	55.3	18.4	86.1	58.1	25	25432	7	صربستان	21
48.0	55.0	13.6	60.4	67.1	27	32006	7	بلغارستان	22
47.7	51.7	55.3	44.6	40.8	60	10546	18	گوآتمالا	23
46.5	56.1	40.9	66.8	40.9	74	16132	33	پرو	24
46.5	44.4	86.6	67.9	12.0	20	6974	34	غنا	25
46.2	41.6	91.3	7.7	24.2	85	19548	89	ایران	26
45.4	74.7	67.9	42.5	14.7	35	7011	28	ساحل عاج	27
45.4	55.1	65.3	47.6	2.7	41	3600	66	تانزانیا	28
45.0	36.4	87.0	14.6	25.4	58	13507	45	الجزایر	29
44.7	55.2	60.4	72.2	20.8	18	7228	10	هندوراس	30
44.5	53.8	100.0	23.4	3.6	65	3724	123	اتیوپی	31
44.3	43.2	83.7	15.8	22.3	211	6836	236	پاکستان	32
43.9	66.6	94.7	22.2	0.0	24	3224	47	اوگاندا	33
43.8	76.9	34.2	47.9	33.4	153	14458	99	ویتنام	34
43.1	59.1	95.1	11.4	4.0	29	5101	31	نپال	35
42.9	35.9	70.4	18.0	32.1	21	13270	12	تونس	36
42.9	46.4	93.1	32.9	5.9	23	4665	28	کامرون	37
42.5	37.6	79.4	12.4	24.7	20	10327	12	بولیوی	38
42.0	33.2	85.0	8.0	22.6	239	6178	219	نیجریه	39
41.8	39.9	36.6	62.8	41.5	46	13513	18	اکوادور	40
41.1	78.1	19.5	52.2	36.0	203	11420	116	فیلیپین	41
40.2	70.0	79.8	0.0	5.6	13	6092	17	کامبوج	42
35.8	27.3	78.8	22.8	11.1	39	7222	36	آنگولا	43
35.1	57.1	0.5	49.4	46.4	157	22675	67	تایلند	44

در نمودار زیر میزان اشباع بازار نمایش داده شده است؛ در میان کشورهای خاورمیانه و افریقا بعد از کشورهای اتیوپی، نپال، اوگاندا، کامرون و بنگلادش، کشور ایران از منظر خرده فروشی اشباع می‌باشد.

شکل 1) میزان اشباع خرده فروشی در کشورهای منتخب